Waar logica en empirische wetenschappen er niet in slagen om mensen te bewegen, daar kunnen poëzie en kunst hun verbindende invloed uitoefenen.

Hoe gaat dat precies in zijn werk en waarom lijkt dat juist nu zo noodzakelijk?

Drie voorbeelden...

Laten we eerst naar drie voorbeelden kijken, om te ervaren waar kunst en poëzie hun kracht aan kunnen ontlenen.

Daarna kijken we naar hoe het werkt.

Documenta 13

In "Documenta 13" laat conservator Carolyn Christov-Bakargiev in 2012 zien dat kunst maatschappelijk moet zijn. De tentoonstelling in Kassel biedt volop inspiratie voor sociale innovatie, nieuwe manieren van samenwerken en politiek bedrijven, en moedigt aan om anders tegen de economie en onze westerse koloniale geschiedenis aan te kijken. Ze zet daarmee de toon die vandaag nog steeds nadrukkelijk doorklinkt in het lied van inclusiviteit, diversiteit en maatschappijkritiek dat de kunst ook moet zingen...

Broeders verheft u ter vrijheid

Recenter, zaterdag 3 juli jongstleden, vertoonde Dries Verhoeven zijn project "Broeders verheft u ter vrijheid" in de grote zaal van de Arnhemse Schouwburg. Thema: "Waar dient tegenwoordig ons werkende lichaam nog voor? De aspergeboer vervangt Nederlandse werknemers door mensen uit Oost-Europa. Bij techreuzen zoeken algoritmes 24/7 naar de grootst mogelijke winstmarge. Banen worden overgenomen door robots en vormen van kunstmatige intelligentie." Een indrukwekkend schouwspel met echte Bulgaarse gastarbeiders die in een kooi voor een fabriekvloer met werkende robots een vrijheidslied zingen, acht uur per dag...

Sonsbeek20->24

Eveneens in Arnhem startte dit weekeinde de wereldvermaarde Sonsbeek beeldententoonstelling met als titel "Sonsbeek20->24, Force Times Distance, On Labour and its Sonic Ecologies." Het thema: "Deze editie van sonsbeek wil de complexe arbeidsverhoudingen en ongelijkheden die dit met zich meebrengt onthullen, aantonen wie (on)zichtbaar is, wie (on)misbaar is, wie ons applaus verdient en wie lafhartig zwijgzaam blijft." Alweer een poëtisch lied op de wijs van inclusiviteit, diversiteit en maatschappijkritiek.

Kunst beweegt mensen

Ook in de kunstopleidingen - zie de ArtEz Finals van dit jaar - klinkt het lied van de inclusiviteit, diversiteit en maatschappijkritiek volop. Kunstenaars maar ook politici die mensen willen bewegen, vinden in deze benadering hun toevlucht.

Hoe werkt dat nu precies? Een wetenschapsfilosofische verklaring.

Hume's Fork

In de filosofie van de wetenschap zijn vele benaderingen, waarvan ik de logisch-empirische school een belangrijke vertegenwoordiger vind, juist in deze tijden van scepsis, samenzweringsdenken en achterdocht ten aanzien van de wetenschappelijke methode. Als je wilt weten hoe de logisch-empiristen denken, dan is kennismaking met Hume's Fork een mooi startpunt. (Vrees niet, de poëzie en de kunst komen heus aan de orde.)

Hume (1711 - 1776) was een Schotse filosoof die onder meer stelde dat er maar twee soorten betekenisvolle uitspraken zijn (zijn vork heeft dus twee tanden): de analytische en de synthetische. Alleen met deze beide soorten uitspraken mag je wetenschap bedrijven, zei Hume. De analytische uitspraken betreffen de logica en staan los van de werkelijkheid, bijvoorbeeld: Alle vrijgezellen zijn ongetrouwd. (Vanuit de definitie van het begrip vrijgezel volgt het feit dat deze ongetrouwd is.) Daarmee zet je logische redeneringen en berekeningen op.

De synthetische uitspraken betreffen de empirie, ofwel alles wat we met onze zintuigen kunnen vaststellen, bijvoorbeeld: Kraaien zijn zwart. (Dat is mijn ervaring...) Hiermee probeer je voorspellingen te doen over de uitkomst van experimenten. Hume betrok ook de herinneringen erbij als 'extra zintuig', waardoor zijn systeem ging rammelen, wat latere empirici hebben geprobeerd te repareren.

Maar alle andere uitspraken, zei Hume, doen een beroep op iets wat we niet kunnen waarnemen en zijn daarom betekenisloos. Dit zijn metafysische uitspraken die een beroep doen op zaken zoals ideeën (Plato), de aangeboren rede (rationalisten), ons ingebouwde gevoel voor ruimte, tijd en oorzaak (Kant) of de wetten van de geschiedenis (Hegel). Die uitspraken zijn daarom zonder betekenis.

Moderne empirici

Moderne wetenschapsfilosofen van de logisch-empirische school zoals Quine, Ayer en Reichenbach, hanteren nog steeds Hume's Fork, maar zijn minder stellig waar het de synthetische uitspraken betreft, de uitspraken die we empirisch moeten kunnen controleren.

Kortgezegd stellen zij dat empirische uitspraken gaan over voorspellingen, bijvoorbeeld over de uitkomst van een natuurkundig experiment. En je moet die uitspraken altijd zo doen dat anderen kunnen controleren of ze waar zijn (Ayer), of zo dat anderen kunnen nagaan hoe waarschijnlijk de uitkomst is (Reichenbach).

Zonder hier al te diep op die methodes voor het verifiëren van uitspraken in te gaan, vind ik het waardevol dat deze moderne logisch-empiristen de koppeling maken van die andere, overige, metafysisch uitspraken met de poëzie. Zij stellen namelijk dat metafysici als Plato en Kant bezig zijn met het scheppen van kunst.

De kracht van kunst

Zo ontstaat er tussen die twee tanden van de vork van Hume een ruimte waarin de kunst heel logisch haar plaats inneemt. Beelden van poëtische aard, die los van de logica en los van de empirie functioneren. Als middel om het gemoed te bewegen, of om troost te bieden, of om tot actie aan te zetten, of om een totaal onverwachte kijk op de wereld te geven en te delen. Beelden die bewegen en beroeren, beelden die uiteindelijk misschien ook de wereld inclusiever, diverser en beter maken.

Daarom dus "Alle macht aan de kunst", zoals kameraad Albert Van Der Weide het al sinds 1989 activistisch roept.
 Met de in mijn ogen noodzakelijke aanvulling: "Blijf nadenken".

Bronnen en achtergrondinformatie

Documenta 13 (blog):
www.rijkwillemse.nl/inspiratie-voor-sociale-innovatie-op-documenta-13

Dries Verhoeven, Broeders verheft u ter vrijheid:
driesverhoeven.com

De columns van Albert Van Der Weide op Arnhem aan Zee:
www.arnhemaanzee.nl

De kracht van verhalen (blog):
www.rijkwillemse.nl/de-kracht-van-verhalen

Alfred Ayer (samenvatting in pdf):
Zeker_weten.pdf

Hans Reichenbach (samenvatting in pdf):
Helder-denken-over-wetenschap.pdf